Een zeer schuldig landschap in Phnom Penh

Piet kocht een ticket voor de luxe bus naar Phnom Penh. Noodlottige beslissing! Ik had moeten begrijpen dat er niet zoiets is als een luxe bus van Pattaya naar Phnom Penh. Voor straf voor mijn domheid kwam ik na een oponthoud van vijf uren aan de grens en een schier eindeloos durende busrit door het duistere platteland van Cambodja om 01.00 uur ‘s nachts aan in hun hoofdstad.

Op goed geluk liet ik me naar een eenvoudig pension brengen en plofte daar gaar en versleten in bed. De volgende ochtend bleek, geluk bij een ongeluk, dat ik me vlakbij een van de plekken bevond die ik in die stad wilde bezoeken. Na in de buurt een ontbijtje verorberd te hebben, richtte ik mijn schreden naar Tuol Sleng, het genocide-museum, waar de Rode Khmer in de tweede helft van de jaren zeventig van de vorige eeuw duizenden mensen martelden alvorens ze af te voeren naar de killing fields buiten de stad.

Een van de genres waarin de Nederlandse schilderkunst in uitblinkt, is het landschap: het Hollandse, het mediterrane, het romantische, het impressionistische, het expressionistische, enz. enz. De schilder Armando voegde daar eind vorige eeuw een geheel eigen soort aan toe: het schuldige landschap. Schilderijen in zwart en rood waaruit veel dreiging en verschrikking spreekt en waarop (zeer abstract) imaginaire plaatsen worden verbeeld waar vreselijke, onnoembare gebeurtenissen hebben plaatsgevonden. Tuol Sleng zou moeiteloos in die serie opgenomen kunnen worden, ware het niet dat dit geen abstracte noch imaginaire maar integendeel een zeer concrete plaats is waarheen je je daadwerkelijk kunt begeven. Dat deed ik dan ook, met veel angstige voorgevoelens over wat ik daar onder ogen zou krijgen.

Ik betrad de ingangsvleugel van het gebouwencomplex (een voormalige school) en was vanaf het eerste ogenblik zeer geschokt over wat ik daar zag. De martelkamers, de gevangenishokjes…… De aanblik van de honderden, zo niet duizenden, foto’s van mensen die hier zijn binnen gebracht en van de martelwerktuigen waarmee zij werden bewerkt om hen binnen de kortste keren te reduceren tot door doodsnood en gruwelijke pijnen overmande wezens, was steeds moeilijker te verdragen. Van de 12.000 mensen die hier naartoe zijn gebracht, hebben het er maar zeven overleefd!

Ik voelde toenemende verslagenheid over de morele afgrond waarmee ik werd geconfronteerd. Nietzsche zei het al: als je maar lang genoeg in de afgrond staart, gaat de afgrond vanzelf terug staren. Ik kreeg het van lieverlee te kwaad en begon mijn geloof in de medemens in sneltreinvaart te verliezen. Dus het is toch waar: homo homini lupus (de mensen zijn wolven voor elkaar). Hier bevond zich de hel op aarde, en de duivel hebben we niet eens nodig als kwelgeest: die rol nemen we met veel geestdrift zelf wel op ons. Vervreemd van mijn gebruikelijke positieve levensinstelling voltooide in na enkele uren totaal in de war mijn dwaaltocht door dit uitermate schuldige landschap.

Tot mijn grote geluk ontmoette ik toen een van de zeven mensen die het overleefd hebben: een vriendelijke oude baas die daar een boekje verkoopt waarin het verhaal van zijn belevenissen is opgeschreven. Zijn naam is Chum Mey. Ik was buitengewoon opgelucht dat ik iemand voor me zag staan die de verschrikkingen daar heeft overleefd. Iemand die teruggekeerd is uit de hel en nog vriendelijk kan glimlachen ook. Ik schudde hem ontroerd en enthousiast de hand alsof hij een dierbare, oude vriend was die ik na vele jaren weer ontmoette. Natuurlijk kocht ik een exemplaar van zijn boekje, als teken dat we niet alle hoop hoeven laten varen. Ik had werkelijk het gevoel dat iemand mij op het allerlaatste moment ervoor had behoed me in de morele afgrond te storten die al uren opdringerig en uitnodigend naar me terug staarde.

Die dag was ik verder niet in staat tot enige serieuze psychische activiteit. Apathisch trachtte ik me te ontdoen van de gruwelen waarvan ik kennis had genomen en ik klampte me vast aan het idee dat ik een oude vriend had teruggevonden, die met terugwerkende kracht mijn leidsman door de hel en eruit bleek te zijn. Ik bleef natuurlijk wel worstelen met de vraag hoe het mogelijk is dat mensen hun medemensen systematisch en op grote schaal gruwelijk martelen en afmaken.

Een mogelijk antwoord op die vraag kwam bij me op toen ik de volgende dag de oude bibliotheek van Phnom Penh bezocht. Het mooie gebouw, nog uit de koloniale tijd, ligt op een steenworp afstand van de tempel op de heuvel waar de stad lang geleden is gesticht. Boven een van de ingangen bevindt zich een treffende spreuk in het Frans: La force lie un temps, l’idee enchaine pour toujours. Vrij vertaald : geweld dwingt korte tijd, de gedachte bindt voor altijd. Maar wat als de gedachte mede inhoudt dat je ongelimiteerd geweld mag, ja, moet gebruiken tegen de medemens? Maar wat als de gedachte is dat de ander geen medemens is maar een kwaadaardig wezen dat gepijnigd en vernietigd moet worden? Wat dan?? Ja, dan gebeuren de meest verschrikkelijke dingen en ontstaan de schuldige landschappen die we maar al te goed kennen.

Steeds opnieuw en altijd maar weer….