Ya Mo: geen katje om zonder handschoenen aan te pakken

(Sumeth anu / Shutterstock.com)

Sterke vrouwen hebben in de woelige geschiedenis van Siam vaak een sleutelrol gespeeld. Een van de beroemdste voorbeelden hiervan is ongetwijfeld Thao Suranaree of Ya Mo zoals ze in Isaan wordt genoemd. Er was in haar jeugd evenwel niets dat erop duidde dat ze op een keerpunt van de Siamese geschiedenis een doorslaggevende rol zou gaan spelen, integendeel.

Thao Surananree werd in 1771 als Mo geboren in een bescheiden gezin in Nakhon Ratchasisma in het noordoosten van wat vandaag Thailand is. Haar ouders, Kim en Boonma, woonden in een kleine hut nabij Wat Phranaraimaharat. Toen ze net vijfentwintig was geworden huwde ze met een zekere Thongkam en verbeterde haar maatschappelijke positie aanmerkelijk want de kersverse bruidegom was een ambitieuze ambtenaar in het bestuurlijke apparaat van Khorat. En zijn ambities loonden want nog geen tien jaar later was Thongkam al gepromoveerd tot stadssecretaris van Nakhon Ratchasisma en was hij een notabele bestuurder van de stad. Zijn echtgenote was, zoals de meeste vrouwen uit haar maatschappelijke klasse een vrome Boeddhiste die met hun kinderen en neefjes & nichtjes geregeld de tempels bezocht en actief aan goede werken deed. Iets minder gewoon was wel het feit dat in de kronieken wordt vermeld dat ze niet alleen behendig met paarden kon omgaan maar ook olifanten wist te berijden… Bovendien kon ze goed met de boog en de dap, het traditionele zwaard, overweg. Vaardigheden die haar nog van pas zouden komen…

In december 1826 waagde koning Chao Anouvong (1767-1829) van Vientiane een inval in Siam. De Laotiaanse vorst wou weg van zijn onderhorige vazallenstatus en onafhankelijk van Bangkok worden. Vertrekkend vanuit de logica dat de aanval de beste verdediging was, trok hij met zijn troepen de Mekong over en viel hij met 10.000 krijgers Isaan binnen. Hij plunderde Kalasin en trok zich daarna, wellicht beducht voor een Siamese reactie terug. Toen die niet meteen kwam voerde hij in januari 1827 met een nog grotere krijgsmacht een verassingsaanval uit op Nakhon Ratchasisma.

Thongkam, die intussen de ere-titel van phrayapalat droeg, was inmiddels vice-gouverneur van Nakhon Ratchasisma maar niet aanwezig in de stad want uitgerekend op het ogenblik van de Laotiaanse invasie op dienstreis naar Khukhan in Sisaket. De onverdedigde stad lag pal op de opmarsroute van de Laotiaanse troepen en in een mum van tijd was ze ingenomen en de inwoners, waaronder Ya Mo, bijeengedreven om als gevangenen naar Vientiane te worden afgemarcheerd.

Over wat er daarna precies gebeurde lopen de versies uiteen. Volgens sommige bronnen zou ze, samen met de andere vrouwen, eerst allerlei sabotageacties hebben uitgevoerd om de afmars van de gevangen gevoelig te vertragen. Daarna zou ze de Laotiaanse troepen die de gevangenen moesten begeleiden dronken hebben gevoerd om ze zo gemakkelijker te kunnen vermoorden. Een meer plausibele versie verhaalt hoe Ya Mo als één van de hoogstgeplaatste gevangenen zoete broodjes bakte met de Laotiaanse bevelhebber en hem wist te overhalen om aan de kookploeg van de gevangenen messen te geven om vlees en groenten te snijden en bijlen om brandhout te hakken. In het grootste geheim werden ’s nachts met deze wapens speren gesneden en op een nacht terwijl ze een kamp opsloegen in de omgeving van Thunsamrit en de bewakers minder alert waren, werden ze aangevallen door de mannelijke gevangenen met hun vaak geïmproviseerde wapens. De vrouwen, aangevoerd door Ya Mo, vormden de reserve van deze strijdmacht.

De Laotianen werden compleet verrast en de meesten werden in een mum van tijd over de kling gejaagd, terwijl de overlevenden het hazenpad richting Laos kozen. Ze werden op de voet gevolgd door Siamese troepen onder leiding van Chao Phraya Bodindecha (1776-1849) die inmiddels door de Siamese koning Rama III (1788-1851) naar het Koratplateau waren gestuurd om de Laotiaanse invasie een halt toe te roepen. Terwijl Ya Mo als een heldin in Nakhon Ratchasisma werd gevierd, versloeg Bodindecha Anouvongs’ troepen en verwoeste hij Vientiane. Mede door Ya Mo was de Laotianen een lesje geleerd dat ze nooit zouden vergeten. Rama III vereerde haar uit erkentelijkheid niet alleen met een kostbare gouden betelset en waterschalen maar ook met de aanspreektitel Thao Surananree.

Zes jaar na de overwinning op de Laotianen, schonken Ya Mo en haar man een fraai geïllustreerd handschrift op 20 palmbladeren aan Wat Isan waarin haar exploten uitvoerig werden verhaald in Pali, Khmer en Thai. Dit kostbare kleinood is vandaag te bewonderen in Nakhon Ratchasisma Chalermphrakieti National Library.  Toen Thao Surananree in 1852 op 71-jarige leeftijd overleed werden haar asresten bijgezet in een speciaal voor dit doel gebouwde chedi in Wat Sala Loi. Later werden overgebracht naar een aan Ya Mo gewijd paviljoen in Wat Phranarai Maharat.

(Kannapon.SuperZebra / Shutterstock.com)

Iets kritischer ingestelde historici gaan ervan uit dat heel het verhaal van Ya Mo flink werd aangedikt tijdens het interbellum toen premier, veldmaarschalk Plaek Phibun Songkhram (1897-1964) – een autoritaire figuur die niet vies was van enig historisch revisionisme – de figuur van Ya Mo promootte als een soort van Thaise versie van Jeanne d’Arc om het éne en ondeelbare Thaise karakter van Isaan te onderstrepen. Het was dan ook geen toeval dat in 1934 de Italiaans-Thaise beeldhouwer Silpa Bhirasri (1892-1862) naar een ontwerp van Phra Thewaphinimmit een bijna levensgroot monument vervaardigde voor Ya Mo dat in het midden van Nakhon Ratchasisma bij de restanten van de Chumphonpoort staat. Een deel van de asresten van Ya Mo werden in 1934 plechtig in de sokkel van het monument bijgezet en vormen sindsdien een bron van verering want Ya Mo wordt als de beschermmoeder van de stad gezien. Toen de dijk van de erg gezwollen Mun-rivier op 24 oktober 1940 op barsten stond, zou de toenmalige gouverneur Damrong Ratanaphanich, dankzij een vurige smeekbede aan Thao Surananree, de stad hebben gered. Ze prijkt niet alleen op het officiële provinciezegel maar tal van openbare en privé-instellingen gebruiken haar beeltenis of naam, gaande van de Surananree Wittaya School over de Surananree Printing Company tot het Surananree Ice House.

Ieder jaar op 23 maart of daaromtrent wordt rond dit beeld een festival ter ere van Thao Surananree gehouden. Steevast worden er rond de sokkel kleurige bloemenslingers aangebracht en branden er wierrookstaafjes van bezoekers die rotsvast geloven dat een offer aan Ya Mo geluk brengt. Een paar jaar geleden werd heel de omgeving van dit monument nog voor ettelijke tientallen miljoenen bath gerenoveerd en voorzien van een heuse wandelboulevard, inclusief rotonde en waterpartij mét fonteinen. Het stadsbestuur van Nakhon Ratchasima stelt zelfs een brochure ter beschikking waarin in twaalf stappen haarfijn worden uitgelegd hoe u Ya Mo eer kan betuigen….