Werken in de marge van de ‘Spoorweg des Doods’

De Hintok-Tampi brug (Australian War Memorial)

Op 15 augustus aanstaande wordt op de militaire begraafplaatsen van Kanchanaburi en Chungkai weer even stilgestaan bij het einde van de Tweede Wereldoorlog in Azië. De focus ligt daarbij – bijna onvermijdelijk zou ik zeggen – op de tragische lotgevallen van de geallieerde krijgsgevangenen die door de Japanners tot dwangarbeid werden gedwongen bij de aanleg van de infame Thai-Birma spoorweg. Graag sta ik even stil bij wat er, nadat de Spoorweg des Doods op 17 oktober 1943 was opgeleverd, gebeurde met de geallieerde krijgsgevangenen en de romusha, de Aziatische arbeiders die waren ingezet bij dit ambitieuze en tienduizenden mensenlevens kostende project.

Nadat de werken aan de spoorweg waren gefinaliseerd werden zowel de krijgsgevangenen als de romusha uit hun junglekampen geëvacueerd en overgebracht naar basiskampen in Birma en Thailand. Een substantieel deel van de krijgsgevangenen werd in de loop van de volgende maanden naar Japan gestuurd om er in de fabrieken en mijnen te gaan werken, terwijl anderen terug in Singapore belanden. Maar het grootste deel van de Aziatische dwangarbeiders en een 5.000 krijgsgevangenen bleef echter in de basiskampen langs de spoorweg waar ze vooral werden ingezet bij het kappen van bomen. Niet alleen werden er bij alle bruggen strategische houtvoorraden aangelegd die het mogelijk moesten maken om in een recordtijd herstellingen uit te voeren maar bovendien reden alle locomotieven, bij gebrek aan het kostbare steenkool, op hout. Met het oog op zo groot mogelijke reserves werden grote stukken van de jungle kaalgekapt en de voorgezaagde blokken in depots gestockeerd. Daarbuiten waren er ook permanente werkbrigades van romusha en krijgsgevangenen belast met onderhoudswerken en reparaties. En dat was geen overbodige luxe want de haast waarmee gewerkt was, eiste vrijwel meteen zijn tol.

Aan de twee uiteinden van de lijn, rond het Birmese Thanbyuzayat en tussen het Thaise Nong Pladuk en Kanchanaburi was het werk behoorlijk uitgevoerd. Wanneer men verderop ging dan nam de standaard waarmee gewerkt was, drastisch af. Dwarsliggers zonken weg in het talud, sommige doorgangen die in de rotsen waren uitgehakt waren zo smal dat ze nauwelijks plaats boden aan de treinstellen terwijl de veel voorkomende grondverzakkingen en modderstromen, zeker in het regenseizoen, zware schade aanrichtten. De keuze om met pas gekapt groen hout te werken was verdedigbaar geweest vanuit het oogpunt van snelheid maar bleek nefast voor de duurzaamheid van de brugconstructies, waardoor heel wat bruggen gewoon begaven.  En dan waren er natuurlijk ook nog de kleinere sabotages die door krijgsgevangenen waren uitgevoerd en die op termijn voor behoorlijk wat schade en dus hinder zouden zorgen.

Naar schatting werden ruim 30.000 romusha en ook minstens 5.000 geallieerde krijgsgevangenen, ingezet bij het herstellen van de kapotgebombardeerde bruggen en rails. Ze werden over 60 kampen verspreid en vaak waren dit de totaal verkommerde oude kampen die bij de aanleg van het spoor waren gebouwd. Elke beschadigde of vernielde brug betekende soms dagenlang oponthoud op de lijn en dat konden de Japanse strijdkrachten in Birma missen als de kiespijn, zeker toen ze meer en meer in het defensief werden gedrongen.  Deze arbeiders werden ook ingezet bij het bouwen van allerlei constructies die de transporten dienden te beveiligen tegen luchtaanvallen. Zo voerden op een vijftiental plaatsen naast het spoor, zijsporen naar grote, uit gewapend beton opgetrokken loodsen, waarin locomotieven en treinstellen konden schuilen bij een aanval. Op de grote rangeerstations werden overigens ook zoveel mogelijk de houtvoorraden en vaten petroleum in dergelijke loodsen of bunkers opgeslagen. Gelijkaardige constructies doken ook op bij de haveninstallaties op het Kra-schiereiland. Alsof deze maatregelen niet volstonden begonnen romusha-ploegen lange tunnels in bergwanden te graven en ook een aantal natuurlijke grotten naast het spoor paste men voor dit doel met behulp van rails aan. Een kaart van een Japanse ingenieur die in het Britse Imperial War Museum wordt bewaard toont niet minder dan veertien zijsporen die naar tunnels leiden tussen Hindato en Kanchanaburi.

Nog eens tienduizenden andere Aziatische arbeiders en ongeveer 6.000 geallieerde krijgsgevangenen waren niet rechtstreeks betrokken bij de aanleg van de spoorwegen naar Burma, maar wel bij de logistieke operaties zoals de bevoorrading of al even zware infrastructuurwerken die in de marge van de spooraanleg waren gepland. Nog voor het einde van mei 1942 werd op het gelijknamige schiereiland, in de gebouwen van Mergui High School in Zuid Burma, een kamp ingericht voor 1.500 Britse en Australische krijgsgevangenen, die rechtstreeks vanuit Singapore waren aangevoerd. Op het einde van juni ontstond naast deze locatie een tweede huttenkamp waar een kleine 2.000 romusha in werden ondergebracht. Romusha en krijgsgevangenen werden de volgende weken en maanden samen op het schiereiland ingezet bij de aanleg van een vliegveld. Toen deze klus was geklaard werden de Westerse gevangenen eind augustus naar Tavoy overgebracht terwijl de Aziatische arbeiders ter plekke bleven om te werken in de bevoorrading of om onderhoudswerken uit te voeren.

In Tavoy zelf waren tussen eind mei en oktober 1942 minstens 5.000 romusha betrokken bij de aanleg van het vliegveld. Later, en dit zeker tot het begin van 1944 waren er nog steeds een 2.000 romusha, veelal Tamils, in een kamp bij de ontruimde Methodistenschool, een verlaten missiepost en een paar kilometer verder in een junglekamp die meestal werden ingezet bij het laden en lossen van goederen in de stad. Vooral in de eerste maanden van hun verblijf in Tavoy overleden heel wat Romusha aan dysenterie. Ook bij de aanleg van een vliegvel bij Victoria Point tussen mei en september 1942 waren naar schatting 2.000 romusha betrokken terwijl in de jungle tussen Ye en Thanbuyzayat in de zomer van 1942 twee arbeidsbrigades, goed voor minstens 4.500 romusha werden ingezet bij de aanleg van een weg. Het is onduidelijk wat er daarna met deze groep is gebeurd….  In Rangoon verbleef vanaf oktober 1942 een romusha-arbeidsbataljon van ongeveer 1.500 man dat werd ingezet om puin te ruimen na geallieerde bombardementen, of om goederen te laden en te lossen op het grote rangeerstation en in de haven. Zij werden bij dit zware werk bijgestaan door een groep van naar schatting 500 krijgsgevangenen uit het Britse gemenebest die later, in de herfst van 1944, naar een basiskamp in Kanchanaburi werden geëvacueerd.

Een van de laatste grote werven in Burma was de aanleg, of liever gezegd de verbreding van een junglepad tot een autoweg van Wang Po naar Tavoy. Aan de overzijde van de rivier ter hoogte van het spoorwegkamp Wang Po 114 werd kamp Wang Po 12 opgericht dat als basiskamp diende voor een romushabrigade van ongeveer 2.100 werkkrachten en 400 Britse en Nederlandse krijgsgevangenen. De werken aan deze Tavoy road begonnen in december 1944 en werden gefinaliseerd op het einde van april 1945.

Februari 1945 luchtaanval op de spoorlijn bi Kanchanaburi

Het meest omvangrijke project in de marge van de spoorwegen was zonder twijfel de zogenaamde Mergui Road. Toen in het voorjaar van 1945 duidelijk werd dat de Japanse troepen in Burma in de problemen raakten en de spoorwegverbindingen richting Thailand geregeld bestookt werden, besliste luitenant-generaal Nakamura, de bevelhebber van alle Japanse garnizoenstroepen in Thailand, om de 160^e Infanterie Brigade te belasten de aanleg van een weg tussen het Thaise Prachuab Kerikham en het Birmese schiereiland Mergui. Deze weg zou door de Japanse troepen als vluchtroute kunnen worden benut mocht het front in Birma bezwijken. Vanaf april 1945, toen de werken pas echt van start gingen stonden de arbeiders onder bevel van de 29^e Gemengde Infanterie Brigade onder bevel van luitenant-generaal Saki Watari. De werkploegen werden gesuperviseerd door kolonel Yuji Terui. Naast de 1.000 geallieerde krijgsgevangenen – waaronder mee dan 200 Nederlanders –  die voor dit ‘lichte werk’ waren geselecteerd in het hospitaalkamp van Nakon Pathom waren er minstens 15.000 romusha bij deze spoedklus betrokken. Volgens de Australische sergeant F.F. Foster waren de herstellende zieken van Nakon Pathom opgevorderd omdat er te veel romusha de benen hadden genomen:

‘Deze weg was ongeveer 40 mijl lang en de inheemse arbeiders gingen, ondanks het feit dat ze goed betaald werden, bij bosjes aan de haal. Ziektes reduceerden hun aantal fors en het bleek onmogelijk om voorraden zo diep in de dichte jungle te brengen. De Jappen haalden dan maar 1.000 zieken en gewonden uit ons basishospitaal.’ 

Maar er waren ook een aantal contractuele Thaise arbeiders op deze werf aanwezig, getuige de verklaring van bombardier John L. Sugden, 125th Anti Tank Regiment, Royal Artillery, die tot zijn verbijstering  zag hoe de Japanners, gedreven door de dwingende noodzaak van dit werk, ook de handen uit de mouwen staken:

‘Het werk was ongelofelijk hard en we kregen te maken met behoorlijk wat rotsen, waardoor er moest gedynamiteerd worden. Ons kamp lag het verst van de kust verwijderd. Het stuk van de weg waarvoor wij verantwoordelijk waren, voerde recht naar de Birmees-Thaise grens. Een bewaker vertrok elke dag vanuit ons kamp naar de grens en aan de overzijde waren er Thai aan het werk. We konden ze vaak horen roepen en sommige van de Diggers (bijnaam voor de Australische infanteristen) die bij hen in de buurt werkten, konden met hen een woordje wisselen wanneer er geen Jappen in de buurt waren. De bewakers moesten trouwens, net als wij aan het werk. En zelfs de officier die het bevel voerde over onze sectie moest er aan geloven.’

De omstandigheden waarin moest gewerkt worden, tartten alle verbeelding. Op het ogenblik van de Japanse capitulatie was de Mergui Road echter nog niet volledig afgewerkt. Desondanks probeerden duizenden Japanners via deze route te ontkomen waarbij naar schatting een kleine 3 à 5.000 het niet overleefden….

Het was ook in het voorjaar van 1945, vermoedelijk medio mei, dat minstens 500 romusha naar het Thaise spoorwegknooppunt Ratchaburi werden gevoerd om er samen met een honderdtal krijgsgevangenen het spoorwegemplacement na de vaak voorkomende geallieerde luchtaanvallen op te ruimen, rails te herstellen en het kapotgebombardeerde terrein opnieuw te egaliseren. In dezelfde periode waren er ook minstens 2.000 romusha’s ingezet in de Kampen Ubon 1 en Ubon 2 in het noordoosten van Thailand bij Ubon Ratchathani. In deze stad, dichtbij de grens met Laos, bevond zich een van de grootste Japanse militaire basissen in Thailand. In deze kampen bevonden zich, gescheiden van de romusha ook minstens 1.500 geallieerde krijgsgevangenen, waaronder een driehonderdtal Nederlanders, die vooral werden ingezet bij het laden en lossen van voorraden en munitie.