Rituelen rond het eerste ploegen van een rijstveld

Ik hoef jullie natuurlijk niet te vertellen hoe belangrijk rijst is voor iedere Thai. Vandaag de dag gebeurt het meeste werk in de rijstvelden machinaal maar hier en daar, vooral bij ons in Isaan, gebeurt het nog, net als in vervlogen tijden, met diep bijna religieus aandoend respect voor het land en zijn producten. En dat is op zich niet zo vreemd.

Vroeger hadden mensen die afhankelijk waren van gewassen als hun belangrijkste bron van levensonderhoud kennis en ervaring van planten. Ze wisten welk soort aarde geschikt was voor welk soort gewassen, wat er bij het planten moest worden gedaan om goede resultaten te krijgen, wat te doen om de aarde van kunstmest te voorzien. Maar zelfs als ze kennis en ervaring hadden in deze zaken, en zo ijverig waren als ze maar konden zijn, waren de mensen in vroeger tijden hulpeloos op het gebied van weer en natuurlijke vijanden. Niets was zo rampzalig als het mislukken van gewassen. En daarom voelden ze zich verplicht om ceremoniële offers te brengen aan de geesten van het land en goden. Rituelen begeleiden elke stap in het landbouwproces totdat hun gewassen waren geoogst en opgeborgen., voordat hun zorgen voorbij waren.

Ik heb een paar keer de kans gezien om ceremonieën en rituelen mee te maken die gepaard gingen met het ploegen van een nieuw rijstveld. Een plechtige gebeurtenis die je terugvoert naar een tijd waarin elke stap van de rijstteelt, van het planten tot het oogsten en verkopen van rijst, smeekbeden en – niet te vergeten – offers aan de rijstgodin en andere geesten van het land vereist.

Let wel, het ploegen van een nieuw rijstveld is voor inwoners van Isaan geen folklore maar bittere ernst. Ooit was dit trouwens in heel Thailand zo en een echo hiervan is tot op vandaag terug te vinden in de zogenaamde koninklijke Ploegceremonie die ieder jaar onder vorstelijke supervisie plaatsvindt en dit volgens eeuwenoude gebruiken en tradities. In Thailand gaat de ploegceremonie volgens de legenden, terug tot het Sukhothai-koninkrijk (1238-1438). Volgens Quaritch Wales, een voormalig adviseur van de koningen Rama VI en Rama VII (1924-1928), en auteur van het boek ‘Siamese State Ceremonies’ namen de Thai de ploegceremonie in zijn geheel over van de Khmer, nadat Sukhothai zich in het midden van de dertiende eeuw van het Khmer-rijk had afgescheurd. Een theorie die wellicht steekhoudt want bij de Khmer stonden de vorsten als goden op aarde ook in voor de vruchtbaarheid.

Royal Ploughing Ceremony in Bangkok (topten22photo / Shutterstock.com)

De naam waaronder deze ceremonie bekend staat is Raek Na Khwan (แรกนาขวัญ), wat letterlijk het “gunstige begin van het rijstseizoen” betekent. De koninklijke ceremonie heet Phra Ratcha Phithi Charot Phra Nangkhan Raek Na Khwan (พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ), wat letterlijk betekent de “koninklijke ploegceremonie die het gunstige begin van het rijstseizoen markeert”. Deze Raek Na Khwan-ceremonie is van hindoeïstisch-Brahamanistische oorsprong. Thailand zou natuurlijk niet Thailand zijn als er ook geen Boeddhistische ceremoniële tegenhanger zou bestaan die Phuetcha Mongkhon (พืชมงคล) wordt genoemd, wat letterlijk “welvaart voor plantage” betekent. De koninklijke ceremonie heet Phra Ratcha Phithi Phuetcha Mongkhon (พระราชพิธีพืชมงคล). Het was Ram IV of koning Mongkut die zowel de boeddhistische als de hindoeïstische ceremonies in één enkele koninklijke ceremonie combineerde die de ronkende benaming van Phra Ratcha Phithi Phuetcha Mongkhon Charot Phra Nangkhan Raek Na Khwan (พระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ) draagt. Sinds zijn bewindsperiode wordt ze jaarlijks bij het begin van het rijstseizoen uitgevoerd in Bangkok. Het Boeddhistische gedeelte wordt eerst uitgevoerd in het Grote Paleis en wordt wordt gevolgd door het hindoeïstische deel op Sanam Luang, het immense plein naast het Paleis.

In zowel Cambodja – waar de ceremonie ook jaarlijks plaatsvindt – als in Thailand wordt de ceremonie meestal voorgezeten door de vorst of een door hem hiervoor aangeduide vervanger. Soms heeft de koning zelf lijfelijk deelgenomen aan de ceremonie en de ploeg daadwerkelijk achter de ossen geleid.

Vandaag wordt de dag waarop de ceremonie in de Stad der Engelen plaatsvindt Phuetcha Mongkhon Day (วันพืชมงคลWan Phuetcha Mongkhon) genoemd. Het is sinds 1957 zelfs een officiële feestdag. De rijst die ritueel wordt gezaaid komt van het terrein van de Chitralada Royal Villa, de thuisbasis van wijlen koning Bhumibol Adulyadej. Na de ceremonie zwermen veel van de toeschouwers over het veld om het zaad te verzamelen, waarvan wordt aangenomen dat dit geluk en voorspoed brengt.

Maar terug naar de ietwat bescheidener omgeving die het platteland van Isaan is. Meer specifiek naar mijn provincie Buriram, die net als buurprovincie Surin alom bekend staat als één van de plaatsen waar de beste kwaliteit aan jasmijnrijst wordt gekweekt.  Vaak weken voor de ploegschaar in de rode aarde verdwijnt wordt gewoonlijk een monnik geraadpleegd die dag en uur zal bepalen waarop er kan worden geploegd. Eens dit bijna sacrale ogenblik vastligt, bouwt de eigenaar van de grond een -tijdelijk- schrijn voor de beschermgeest van het veld, op een plaats in de buurt van het veld die was aangewezen als de plaats van het eerste ploegen. Dit heiligdom is, zoals gezegd, tijdelijk. Ze gebruiken hiervoor zes bamboestaken, tot op ooghoogte geplant als pilaren, met dwarsbalken die worden vastgebonden met de stevige ranken van klimplanten. Het heiligdom heeft steevast de vorm van een hoog rechthoekig platform van niet al te grote afmetingen, alleen voldoende groot om er voorwerpen die nodig zijn voor de aanbidding en de offers te leggen. De vloer van het schrijn wordt vervaardigd uit stroken, van vaak platgedrukte bamboe.

Als er geen bruikbaar bamboe voor handen is, kunnen er ook andere houtsoorten worden benut. De zaak moest alleen stevig en voldoende stabiel zijn om de eerste offers te brengen. Hetzelfde geldt overigens ook voor offergaven; er mag worden geofferd wat ter beschikking van de vaak arme boeren is. Er moet echter wél steeds een rijstoffer bij zijn; dit kan en mag niet ontbreken. En het is ook niet eender welke rijst er geofferd wordt. Het moeten steevast de bovenste scheppen rijst uit de kookpot zijn. Wanneer men bijvoorbeeld de rijst uit de bodem van de pot zou offeren dan verliest de offerande elke waarde…

Deze offers worden traditioneel gerangschikt in een platte rieten mand, of op zijn minst op platte bananenbladeren. Ook de recipiënten waarin de offers worden bewaard, zijn platte mandjes of bananenbladeren. Deze gewoonte komt waarschijnlijk uit India, waar sommige groepen Indiërs uit de hoge kaste graag rijst van bananenbladeren eten, omdat ze deze als schoner en zuiverder beschouwen dan andere containers, die mogelijk vervuild zijn omdat ze door anderen zijn gebruikt. Het gebruik van een vat dat al is gebruikt door een persoon van lage klasse wordt als een zonde beschouwd, de vlek die daarna toekomt aan de persoon die het vat gebruikt; hoe schoon men het vat ook wast, de vlek wordt volgens de overtuiging niet verwijderd. Bananenbladeren zijn beter, zowel schoon als handig. Na gebruik kunnen ze worden weggegooid.

Voor het aanbidden gebruikt men traditioneel bloemen, wierookstokjes en kaarsen. Tijdens de aanbidding en het brengen van offers, houdt de rijstboer een korte toespraak waarin hij vraagt dat z’n boerderij dat jaar vruchtbaar zou zijn, dat de rijst fijnkorrelig graan zou produceren en dat er geen gevaren voorkomen zoals bijtende krabben of giftige slangen. Wanneer de aanbidding en het offeren zijn afgerond, begint men met het ploegen op het vooraf vastgestelde uur.

Maar ook dit ploegen is ceremonieel. Het werk van het eerste ploegen duurt ongeveer een uur; Het échte ploegen van de hele rijstakker is immers voor de volgende dag. De richting waarin wordt geploegd is ook door de monniken vastgelegd en er worden maximaal drie rondjes over het te ploegen veld afgelegd. Waarschijnlijk gebeurt dit omdat drie een getal is dat als magie wordt beschouwd. Ik heb me zelfs laten vertellen dat er op sommige plaatsen oude, handgeschreven handboeken worden gebruikt die bepalen op welke dag er mag worden begonnen met het ploegen afhankelijk van de leeftijd van de boer; als hij voorbeeld in het Jaar van de Rat is geboren, begint hij op zondag te ploegen, en als hij in het Jaar van de Os is geboren, dan is woensdag te dag om te beginnen.

Na dit symbolische uurtje ploegen trekt iedereen huiswaarts. Ze laten het schrijn van de geest van het land zoals het was; er volgt later nog een kleine ceremonie met bijhorende offers als ze rijst beginnen te verplanten. Ik heb op een paar plaatsen gezien hoe ze dan vier driehoekige en meestal uit wit katoen of linnen vervaardigde vlaggen aan staken binden en deze op een van de noordhoeken van hun velden plaatsen. Ze zetten ze in een rechthoek en knielen er dan bij neer om zich rechtstreeks tot de rijstgodin, de aardegodin en de geest van de plaats te richten met het verzoek dat schadelijke wezens zoals bladluizen en krabben de rijst die ze gaan zaaien niet beschadigen.