Het verdwenen V.O.C. pakhuis ‘Amsterdam’

Pakhuis Amsterdam op een kaart van omstreeks 1753

De Factorij of de handelspost van de Vereenigde Oostindische Compagnie (V.O.C.) in Ayutthaya heeft al heel wat inkt doen vloeien. Heel wat minder werd er gepubliceerd over het VOC-pakhuis Amsterdam, ten zuiden van Bangkok lag.

Nochtans mocht het belang van deze handelspost niet onderschat worden want ze bekleedde decennialang een sleutelpositie binnen de V.O.C.-infrastructuur in Zuidoost-Azië. De bouw van deze kleinere handelsnederzetting toonde niet alleen de bevoorrechte positie van de VOC in Siam aan maar getuigde meteen ook van de geslepenheid én het mercantilisme van de VOC-kopstukken.

Schepen die handel dreven met Ayutthaya moesten op de Chao Phraya, op weg van en naar de zee, de nederzetting Bangkok passeren waar ter hoogte van een grote zandbank een fortificatie was gebouwd die als tolhuis dienst deed. Hier diende men aan te geven waar men vandaan kwam en hoeveel volk, geschut en handelswaar men aan boord had. Bij een tweede tolhuis, iets verderop moest tol, hetzij invoer- of uitvoerbelasting worden betaald op deze goederen.

De Nederlanders, die de Siamezen tot privileges hadden gedwongen, moesten echter nog steeds en in weerwil van hun bevoorrechte positie, net als iedereen tol betalen en dat zinde hen natuurlijk niet al te zeer. Want deze belastingen drukten de winst van de V.O.C. en bijgevolg moest er enige creativiteit aan de dag worden gelegd. Onder het voorwendsel dat de waterstand van de Chao Phraya in het droge seizoen soms zo laag zakte dat de Hollandse schepen door hun grote diepgang niet tot Ayutthaya raakten, of er vast kwamen te zitten, bouwde de V.O.C. omstreeks 1630, enkele kilometers stroomafwaarts van Bangkok bij Pak Nam, de monding van de Chao Phraya in het huidige Samut Prakan op de westelijke oever van de plaats waar het Bang Pla Kod-kanaal in de rivier uitmondt een pakhuis, dat met de naam Amsterdam begiftigd werd. Omwille van het simpele feit dat deze handelspost tegenover het eerste en voor voor het tweede tolhuis lag, wist de V.O.C. sluw een flink pak in- en uitvoerrechten te ontduiken en kon er ook bij lage waterstand toch nog handel worden gedreven. Twee vliegen in één klap dus.

Binnen een kort tijdsbestek bleek deze economisch-strategische meesterzet lucratief te zijn. Oorspronkelijk gebouwd als een flink uit de kluiten gewassen houten opslagloods op palen, werd dit pand immers al in 1634-1636 uitgebreid met een factorijgebouw in baksteen. Toeval of niet, maar in datzelfde jaar had de V.O.C. de Siamese vorst Prasat Thong een handje toegestoken bij zijn aanval op het rebellerende zuidelijke sultanaat Pattani en wellicht toonde hij zijn dankbaarheid door een oogje toe te knijpen…. 1634 was overigens ook het jaar dat de Logie, het imposante bakstenen hoofdgebouw in de VOC-factorij in Ayutthaya werd opgeleverd en het is goed mogelijk dat de metselaars en timmerlui die bij dit project betrokken waren geweest, ook het pakhuis Amsterdam hebben gebouwd.

Pakhuis A’dam (nr.5) op Hollandse kaart

In het pakhuis Amsterdam werden goederen opgeslagen die Siam voor export aan de VOC leverde zoals tin, rijst, olie, hout, hertenvellen, ivoren slagtanden van olifanten en roggenvellen. Deze laatste werden als een soort van schuurpapier aangewend om tropisch hardhout te polijsten. Maar in pakhuis Amsterdam werden ook importwaren gestockeerd zoals stoffen, wol en lijnwaad. Kort nadat het bakstenen gebouw was afgewerkt werden vlakbij ook een aantal woningen voor VOC-personeel opgetrokken en werd heel de site, met het oog op het veiligstellen van de handelswaar, versterkt en gefortificeerd. Er was een grote hut die als kwartier diende voor een detachement soldaten, dat gemiddeld uit een twintigtal manschappen bestond en er waren volgens de schaarse documenten die over deze site bewaard bleven ook een smidse en een timmermanswerkplaats op het terrein van het pakhuis. Deze handelspost bood, in tegenstelling tot het hoofdhuis in Ayutthaya, niet echt een aantrekkelijke woonomgeving. Uit verschillende contemporaine getuigenissen blijkt dat deze V.O.C.-buitenpost in moerassig gebied lag dat onder meer werd geteisterd door dikke zwermen muggen terwijl de massaal aanwezige zoutwater–krokodillen, tuk op een lekker Hollands hapje, steeds op de loer lagen…

Nadat er in 1767, door de val en daarop volgende verwoesting van Ayutthaya, een abrupt einde was gekomen aan de handelsactiviteiten van de V.O.C. in Siam, raakte het pakhuis Amsterdam in verval en werd het verzwolgen door het oprukkende mangrovebos. Tot laat in de negentiende eeuw werd er in sommige reisverslagen nog gewag gemaakt van de ruïne op deze site die blijkens deze auteurs door de Siamezen vaak als de ‘Hollandse Dwaasheid’ werd omschreven.

In april 1987 hebben enkele ingenieurs van Shell in opdracht van de Siam Society en onder leiding van H.J. Krijnen de restanten van het pakhuis Amsterdam, geïnventariseerd, opgemeten en in kaart gebracht. Enkele muurfragmenten en funderingen was alles wat er restte. Het was wellicht naar aanleiding van deze inventarisatie dat er toen op deze zette een plaquette met volgende tekst werd aangebracht:

‘New Amsterdam City was one of the significant historical sites which was situated at Tambon Klong Bang Pla Kod, Phra Samut Chedi district. In Samut Prakan Province in those days a large number of Dutch men came to trade with Thailand. These Dutch men were well-behaved and cordiall in conducting their business with Thai people. Some of them provided good service to the government. They were thus bestowed with some land on the western bank of Bang Pla Kod Canal to be used for storage and residences. The place looked so nice that it was know among the Dutch men living there as New Amsterdam or the Holland Buildings. Later, the mutual relationship began to deteriorate until the end of the Ayutthaya Period an so did the significance of New Amsterdam. Time also strengthened the decline of the riverbank where the Holland Buildings were situated. They were eroded by the tide. That is why no traces of such places can be seen today.’