Het Ayutthaya van de ‘gewone’ man (en natuurlijk ook vrouw)

17e eeuwse kaart Ayutthaya

Oké, Tino Kuis had me eerder al uitgedaagd en paar dagen geleden Rob V. ook om eens een geschiedenis van de ‘gewone’ man in Thailand neer te pennen. Ik hou wel van een uitdaging en daarom bij deze….

Een torenhoog probleem voor al wie inzicht in de geschiedenis van Thailand probeert te krijgen is dat de historiografie of geschiedschrijving al meer dan twee eeuwen en tot op de dag van vandaag gemonopoliseerd wordt door de Thaise elite in het algemeen en de monarchie in het bijzonder. Zij en zij alleen hebben het land gemaakt tot wat het is. Iedereen die het aandurft deze theorie in twijfel te trekken is een ketter.

Heel binnenkort ga ik over deze aanvechtbare stelling een artikel voor Thailandblog plegen maar vandaag volstaat het te weten dat er – jammer genoeg – gewoonweg niet zoiets bestaat als de ‘geschiedenis van het gewone volk’ in Thailand. Héél, maar dan ook héél af en toe is er wel eens een moedige of overmoedige academicus die het waagt om de nationale mythes of de impact van het vorstenhuis in vraag te stellen, maar hij/zij wordt ofwel meteen terug in het gareel gedwongen of hij/zij blijft een roepende in de academische woestijn…

Eén van de schaarse academici die het waagde de kat de bel aan te binden is Warangkana Nibhatsukit, de decaan van de Kunsten-faculteit aan Silpakorn University. In een studie die Nibhatsukit in 2017 publiceerde werd op basis van geduldig bijeengesprokkeld historisch bewijsmateriaal geponeerd dat het fundament voor de Chakri dynastie en de renaissance van Siam in de Ratanakosin-periode, na de val van Ayutthaya, voor het grootste deel werd gelegd door ondernemende figuren uit het ‘gewone volk’ in plaats van het tot op de dag van vandaag kunstmatig in standgehouden denkbeeld dat dit een prestatie was van de vorst en de hem omringende edelen. Een theorie die ook door Pasuk Phongpaichit van Chulalongkorn University en de historicus Chris Baker wordt gedeeld. Ik bestudeer de intrigerende geschiedenis van Ayutthaya al een kleine tien jaar, meen intussen toch wel iets over de geschiedenis van dit koninkrijk te weten en moet hen gelijk geven.

Door de val van Ayutthaya en de plundering van de stad in 1767 gingen er onwaarschijnlijk veel archivalia onherroepelijk verloren. Het verlies van dit bronnenmateriaal maakt het bijgevolg bijzonder moeilijk om de geschiedenis te reconstrueren. Gelukkig bleven heel wat, vaak erg gedetailleerde ooggetuigenverslagen van erg opmerkzame buitenlanders zoals de Hollandse VOC-koopman Jeremias van Vliet, de Portugees Fernado Mendes Pinto of de Franse edelman Simon de la Loubere bewaard. Uit deze verslagen, die niet alleen door Farang maar ook door Chinezen en Japanners werden opgesteld komt een verhaal naar voor dat haaks staat op de officiële lezing van de Siamese en dus Thaise geschiedenis. Het zijn niet de bloederige oorlogen, onophoudelijke paleisintriges en zelfs niet de schitterende kunst en cultuur geweest die Ayutthaya maakten tot wat het was. Nee, de sleutel tot het opmerkelijke succes van Ayutthaya lag bij het gewone volk.

Winkelscene Ayutthaya

Tot voor kort ging men er van uit dat het Ayutthaya-rijk op de eerste plaats een rurale samenleving, een op landbouw en rijstteelt gebouwde natie was, in niets of weinig verschillend van de andere rijken in de regio. Deze aanname is echter naar alle waarschijnlijkheid historisch incorrect en moet bijgevolg bijgesteld worden. De transitie van een ruraal naar een stedelijk maatschappijmodel is wellicht in Siam héél anders verlopen dan in de rest van Zuidoost-Azië.

Er kon immers al van voor de Sukhothai-periode genoeg voedsel worden geproduceerd zonder dat het grootste deel van de bevolking dagdagelijks moest ingezet worden bij de productie ervan. Hierdoor werd de focus verlegd van de zorg voor basisbehoeften naar de commercie, productie van goederen en handeldrijven. Boeren werden met andere woorden ambachtslui of handelaren. In functie van deze activiteiten ontwikkelden zich vanaf de zesde en zevende eeuw van onze jaartelling veel strategisch gelegen dorpskernen langs waterwegen of handelsroutes in een snel tempo tot steden. Steden, die op hun beurt bewoners aan het platteland onttrokken. De schaarse gegevens met betrekking tot de demografische evolutie in Siam tussen het einde van het Sukhothai-tijdperk (1438) tot de ineenstorting van Ayutthaya (1767) bevestigen dat een erg groot gedeelte van de bevolking in de steden woonde en werkte. En dat vertaalde zich in concrete cijfers. De Ayutthayaanse kronieken vermeldden 7 steden van eerste rang, zeven van tweede rang en 33 van derde rang. In totaal dus 47 belangrijke (groot)stedelijke centra naast honderden dorpen of een graad van verstedelijking die tussen pakweg de vijftiende en achttiende eeuw zijn gelijke niet kende in de hele regio. Dit is een belangrijk historisch gegeven want een aantal historici zijn langzaam maar zeker tot de conclusie gekomen dat het de dorpen en steden waren die de basis vormden voor het Ayutthayaanse maatschappijmodel. De gezinnen in deze leefgemeenschappen vormden de hoeksteen van het sterk gestratificeerde en hiërarchische opgebouwde Ayutthaya en niet het Hof en de kringen daarrond. Het feodale sakdina-systeem dat was ingesteld door koning Borromatrailokkanat (1448-1488) garandeerde echter de absolutistische vorstelijke almacht.

Er was qua behuizing wel een verschil tussen de centra en de dorpen, gehuchten en woonkernen op het platteland. De families op het platteland woonden over het algemeen genomen in bescheiden hutten die vaak maar uit één of in het beste geval uit twee woonvertrekken bestonden. De belangrijkste bouwmaterialen bleken bamboe en raffia of palmbladeren te zijn. Teak of ander tropisch hardhout werd enkel gebruikt voor de steunbalken en soms ook voor de manshoge palen waarop de meeste van deze hutten waren gebouwd. Dit was niet alleen handig bij overstromingen want de meeste dorpen lagen langs waterwegen maar het was ook om te verhinderen dat hinderlijke dieren zoals ratten te gemakkelijk in de hutten konden binnendringen. Men leefde zowel op het platteland als in de steden meestal in strikt familieverband waarbij grootouders mee inwoonden en vaak zorg droegen voor de kleinkinderen. Bijna alle woningen in de rurale gebieden hadden een gemengde bewoning van mens én dier want de meer welgestelden hielden onder de woning varkens of hadden naast de woning wel een koe- of buffelstal, terwijl de minder gegoeden meestal wel kippen of ganzen hielden.

In sommige delen van het land werden de voedselvoorraden en dan vooral de rijst opgeslagen in op erg hoge palen gebouwde kleine schuurtjes net naast de woningen, die vaak alleen maar met een ladder konden worden betreden. In de stad woonden de minst gegoeden in dezelfde bescheiden hutten als op het platteland maar meer woningen waren met planken en balken in duurzamere houtsoorten geconstrueerd. Bouwen in baksteen of met zandsteen was enkel voorbehouden voor de allerrijksten en de tempels en kloosters. Deze ongeschreven wet belette echter niet dat men bijvoorbeeld wel leem begon te gebruiken dat werd aangebracht op muurwerk van gevlochten takken.  Eén zaak hadden de woningen op de buiten en in de stad echter, en dit ongeacht of ze van het gewone volk dan wel van Hi Society-families waren, wel gemeen: er werd geen huis gebouwd zonder voorafgaand instemming van de geesten af te smeken en het prikken van een ritueel astrologisch bepaalde datum waarop men mocht beginnen bouwen.

Chinese voorstelling van Thaise bourgeois (bron Wikimedia)

Ayutthaya wordt in de historiografie afgeschilderd als een welvarend koninkrijk. En daar is wel wat voor te zeggen. Men mag er van uitgaan dat tijdens de Ayutthaya-periode armoede zich vooral manifesteerde op het platteland en niet in de steden. Met uitzondering van langdurige periodes van droogte of overstromingen en natuurlijk in oorlogstijd wanneer oogsten moedwillig werden vernield en voedselvoorraden vernietigd was er nauwelijks sprake van hongersnood. De grote massa had het niet écht breed maar wist zich te beredderen. Uit historisch-sociologisch onderzoek is bovendien gebleken dat de stedelijke bevolking door haar gebondenheid aan regels en gebruiken, méér kans had om ouder te worden dan de rurale bevolking. In de steden werd over het algemeen meer gelet op de voedselkwaliteit, had men beter drinkwater en nam men het nauwer met de hygiëne. Sociale restricties en conventies beperkten geweld en droegen bij tot harmonisch samenleven. De steden en vooral dan de hoofdstad fungeerden bijgevolg in de eerste plaats als commerciële en industriële centra met een wijde, het regionale ver overstijgende, uitstraling. Centra ook waar ambachtslui zoals metaalbewerkers, timmerlui en pottenbakkers onder de bescherming stonden van de vorst, wat op zich weer nieuwe vaklui aantrok.

Ayutthaya lag precies tussen de Golf van Bengalen, de belangrijkst zeeroute naar Europa en de Zuid-Chinese Zee, die Zuidoost-Azië ontsloot.  En deze ligging zou voor een ongekende economische bloei zorgen. Het waren op de eerste plaats de vorsten, die een groot deel van de handel in handen hadden, die hiervan profiteerden maar een groot gedeelte van de bevolking wist daar ook op één of andere manier een graantje van mee te pikken. Zo is het bijvoorbeeld een vaststaand feit dat de Mon, de oorspronkelijke bewoners van de regio, een monopolie hadden op alle markten in de Siamese hoofdstad. Een monopolie dat hen beslist geen windeieren legde… Veel lokale handelaars en zakenlui wisten bijvoorbeeld ook te profiteren van het economische protectionisme van koning Prasat Thong die tussen 1629 en 1656 regeerde en die de prerogatieven van buitenlandse handelaren en vooral dan van de VOC probeerde in te kapselen. Hierdoor werden onverwachte kansen gecreëerd voor de kleine lokale ondernemers. Kansen, die de meest avontuurlijk aangelegde onder hen met beide handen aangrepen: Zij sprongen in het gat in de markt dat door het inperken van de buitenlandse handelsactiviteiten was ontstaan of investeerden in innovatieve producten. Een strategie die vruchten afwierp. Het was uit de rangen van deze ondernemende zakenlui dat de setthi of gegoede Siamezen opkwamen, die in feite de kern zouden gaan vormen van een stilaan vaste vorm krijgende middenklasse, de burgerij. Een maatschappelijke klasse die tussen het Hof en het gros van de bevolking kwam te staan.

Deze klim op de maatschappelijke ladder was natuurlijk niet voor iedereen weggelegd. Het gros van de bevolking bleef zuchten onder het omstreeks 1450 door koning Ramathibodi II ingestelde Phrai systeem waarbij de landheren en of lokale besturen (en dit tot ver in de negentiende eeuw) tot drie maanden onbetaalde arbeidsinzet of corvee konden eisen van hun onderdanen. Een ‘gemeenschapsdienst’ avant la lettre, die enkel door de meer begoeden kon afgekocht worden. De rest van de bevolking verloor potentieel een kwart aan jaarinkomen door deze ‘Herendienst’. Men mag in dit verband ook niet uit het oog verliezen dat ten alle tijde in het Ayutthaya-tijdperk – en krijgsgevangenen buiten beschouwing gelaten -ruim 15 % tot minstens 20% van de inheemse bevolking in de hoofdstad slaven waren. Bizar genoeg, meestal door ‘eigen keuze’… Iemand die zijn schulden niet kon afbetalen zag vaak, als laatste uitweg, de mogelijkheid om zichzelf en vaak ook z’n gezin als that of slaven te verkopen aan de schuldeiser. Siam was overigens een van de weinige landen waar deze vorm van slavernij tot in de puntjes geregeld en geofficialiseerd was. De contracten voor deze schuldslavernij bevatten een bepaling van de duur en moesten worden bekrachtigd door de lokale overheid…

Het blijft evenwel een merkwaardig feit dat ondanks het bestaan van systemen als de ‘Herendienst’ en de schuldslavernij, een niet onaanzienlijk aantal Siamezen deze wisten te ontgroeien door geld en aanzien te verwerven via commerciële activiteiten. Dit gegeven was zonder meer revolutionair want compleet nieuw. Voor het eerst speelden rijkdom en bezit en niet afkomst mee in het determineren van iemands sociale klasse. De ‘klassieke’ maatschappelijk – sociale opdeling in twee klassen: het Hof met de munai, de bestuurlijke elite en adel en de rest, het ‘klootjesvolk’ was definitief doorbroken dankzij de meest ondernemende figuren uit het ‘gewone’ volk. Hun inbreng hield in feite een pré-kapitalistische maatschappijordening in en dit lang voor de industriële revolutie in het Westen de definitieve doodsteek gaf aan de sociale verhoudingen die opgeld maakten in het Ancien Régime. In feite is er qua impact slechts één periode in de turbulente Thaise geschiedenis vergelijkbaar en dat is de periode kort na de Tweede Wereldoorlog toen plots op het einde van de jaren vijftig, begin jaren zestig, als bij toverslag een middenklasse ontstond die werd bevolkt door een erg heterogeen samengestelde groep van ambtenaren, academici, kleine en grote ondernemers, welgestelde handelaars en beter opgeleide én betaalde vaklui. Deze opdeling was opnieuw revolutionair en zorgde voor een nieuwe – en nog steeds bestaande – sociale kloof tussen deze middengroep en de grote rest van vaak ongeschoolde arbeiders, boeren en werklozen.

Er is echter één groot verschil tussen wat er een halve eeuw geleden in Thailand gebeurde en wat er een kleine vierhonderd jaar daarvoor in Ayutthaya geschiedde.  Onder meer door een uitgekiende huwelijksstrategie slaagde de in Ayutthaya gauw aan belang winnende groep van ‘nouveaux riches’ er behoorlijk snel in om in de adellijke kringen in en rond het Hof te infiltreren waardoor de maatschappelijk status quo van de twee-standenmaatschappij tegen het begin van de Ratankosin-periode volledig wa     s hersteld.

De vraag moet overigens gesteld worden of Ayutthaya wel een Siamees, lees Thais succesverhaal was want uit de bewaard gebleven verslagen blijkt dat ruim een vierde van de bevolking van de hoofdstad niet-Siamezen waren. Ayutthaya was een echte etnische smeltkroes en sommige westerse verslagen stelden zelfs dat meer dan veertig procent van de bevolking niet-Siamees was… Deze buitenanders, op de eerste plaats etnische Chinezen maar ook Japanners, Moren, Perzen en Europeanen van divers pluimage waren vrijgesteld van corvee en konden zich bijgevolg vrij door Siam bewegen en onafgebroken, het hele jaar door handel drijven, waardoor zij een stevige concurrentiepositie wisten te verwerven.