De wortels van de Khmerbeschaving

Khmer King Jayavarman VII King Of Khmer Prasat hin phimai Castle Thailand

De nog steeds met een waas van mythes omhangen Khmerbeschaving heeft onmiskenbaar een enorme invloed gehad op een flink stuk van het gebied dat vandaag bekend staat als Zuidoost-Azië. Toch blijven voor historici en archeologen nog veel vragen onbeantwoord over de oorsprong van dit fascinerende rijk. Gelet op het belang van deze beschaving voor het ontstaan van het huidige Thailand leek het mij interessant om er even stil bij te staan.

Men gaat er van uit dat er vanaf de vijfde eeuw van onze jaartelling sprake is van de groei van kleine, al dan niet van elkaar afhankelijke stadsstaten en vorstendommen in de Mekongdelta waarvan Angkor Borei, Sambor Prei Kuk, Banteay Prei Nokor en Wat Phu de belangrijkste waren. Deze mini-staatjes waren ontstaan uit gefortificeerde IJzertijdnederzettingen aan de kust en in de vruchtbare vallei van de Mekong en stonden onder sterke invloed van de Noord-Indiase Gupta-dynastie (320-554).

Deze invloed kwam niet alleen tot uiting in het gebruik van het sanskriet als gemeenschappelijke taal maar ook in een drukke uitwisseling van goederen én ideeën. Een van de ideeën die in de regio, binnen het bestek van amper enkele generaties diepgeworteld zou raken was die van het autocratische koningschap. Onder invloed van de religieuze rituelen van het Brahmanisme, Indiase opvattingen over hiërarchie en een tot de verbeelding sprekend pantheon aan goden waarvan Shiva en Vishnu de belangrijkste protagonisten waren, evolueerde het koningschap van een lokaal ‘chieftainschap’, waarin de leider gezag uitoefende over een territoriaal eerder beperkt gebied, naar een groter politiek-bestuurlijk verband waarin de lagere heren schatplichtig werden aan de centrale vorst. De spirituele machtsbron waarop het vorstelijke gezag was gehuisvest was weinig orthodox maar een curieuze mengeling van mahayana- en theravada Boeddhisme, Shiva-en Vishnu-verering en tantrisme overgoten met een saus van mystieke rituelen en magie waarin macht, potentie en vruchtbaarheid centraal stonden.

In dit politiek-bestuurlijke verband werd sterk de nadruk gelegd op de link tussen een goddelijke kosmische orde en stabiliteit en hiërarchie op aarde, die werd belichaamd in de vorst. Deze vorstendommen kenden met andere woorden nauwelijks vastomlijnde grenzen of stabiel te noemen bestuurlijke instanties maar waren in realiteit een diffuse mix van politiek en religie waarin de vorst als onbetwiste vertegenwoordiger van de goddelijke orde op aarde gold. De opkomst van dit vernieuwende religieuze concept ging gepaard met een -geleidelijk- proces van politieke schaalvergroting waardoor het Khmerrijk zich tot een groot en stabiel vorstendom kon ontwikkelen. Op een systematische manier wisten de Khmer hun macht uit te breiden door het incorporeren van de omliggende gebieden. Deze territoriale expansie ging gepaard met een toename van de landbouwproductie, bevolkingsgroei en een sterkere sociale differentiatie waardoor de vorsten steeds meer mensen en dus arbeidskracht en middelen, ter beschikking kregen om niet alleen hun gezag te bevestigen maar ook verder uit te breiden.

De meeste historici gaan er vandaag van uit dat de oorsprong van de Khmerbeschaving ligt bij de zich snel ontwikkelende vorstendommen Funan, dat zich uitspreidde over Zuid-Vietnam en Cambodja en Chendla in het noorden van Cambodja. Op het einde van de zesde eeuw begon het grotendeels door Mon en Khmer bewoonde Funan te desintegreren en verwierf Chendla meer macht die, onder het bewind van de derde en meteen laatste koning Isanavarman I, een hoogtepunt bereikte. Noch Funa, noch Chendla waren blijkbaar in staat om de diverse kleinere vorstendomen en stadstaten te domineren, laat staan ze onder één centraal gezag te plaatsen. Heel deze periode werd dan ook gekenmerkt door instabiliteit en tal van lokale conflicten.

Phimai Historical Park, Thailand. Ruins of ancient Khmer city

Jayavarman II (ca. 770-835), een ambitieuze vorst en krijgsheer die naar alle waarschijnlijkheid schatplichtig aan het Indonesische Boeddhistische Srivijaya-rijk was, wist uiteindelijk de meeste van deze staatjes te onderwerpen aan zijn gezag. Men gaat er van uit dat hij vanuit het zuidoosten van Cambodja zijn rijk uitbreidde. Hij zou eerst de welvarende stad Vyadhapura hebben ingenomen. Met deze stad als uitvalsbasis trok hij met zijn troepen door de Mekongvallei en veroverde Sambhupura en iets later ook Banteay Prei Nokor. De volgende stap was de inname van Wat Phu dat in het zuiden van het huidige Laos lag. Het was vanuit deze regio dat Jayavarman II optrok naar het Dangrek gebergte om uiteindelijk in de buurt van het huidige Angkor te belanden.

In het jaar 802 van onze jaarteling riep Jayavarman II zichzelf tijdens een ceremonie op Phnom Kulenuit tot chakravartin, ‘heerser over het universum’. De kern van zijn machtsbasis werd gevormd door drie steden: De oudste hoofdstad was naar alle waarschijnlijkheid Indrapura, dat volgens een weergevonden stele in 781 zou zijn gesticht. Tot op de dag van vandaag zijn archeologen het er niet over eens waar deze stad ooit lag. De exacte locatie van de tweede stad, Mahendraparvata, was eeuwenlang ook een raadsel. De resten ervan werden pas in 2012 ontdekt door een Brits-Australisch team van archeologen dat gebruik maakte van de nieuwe, revolutionaire Lidar-scantechniek. De derde hoofdstad van Jayavarman II was Hariharalaya, het huidige Roluos bij Siem Reap. Een aantal tempelcomplexen waaronder de Preah Ko, Bakong en Lolei getuigen tot op heden van de machtspositie die het prille Khmerrijk al meteen in de regio innam.

Bayon temple at Angkor Wat complex, Siem Reap, Cambodia

Tot op de dag van vandaag woedt er een debat tussen historici of het bewind van Jayavarman II daadwerkelijk een keerpunt in de Cambodjaanse geschiedenis was.  Volgens velen heeft hij, bij wijze van spreken, uit het niets een rijk opgebouwd, maar volgens anderen was zijn bewind gewoon de continuering van een al veel langer bestaande dynastieke lijn. Waar er een Jayavarman II is moet er ook een Jayavarman I zijn geweest… Eén zaak staat als de spreekwoordelijke paal boven het al even spreekwoordelijke water: Met het rijk van Jayavarman II als uitvalsbasis breidden de Khmer systematisch hun territorium uit. In noordelijke richting trokken ze over het plateau van Khorat en drongen ze ver door tot in wat vandaag Isaan is. Terwijl de Khmer in westelijke richting diep in het erg vruchtbare stroomgebied van de Chao Phraya en zelfs verder infiltreerden. Ze ontmoetten bij deze territoriale expansie nauwelijks weerstand maar in oostelijke richting botsten ze op de Cham in het midden van het huidige Vietnam die er wel degelijk in slaagden om het nodige weerwerk te bieden.

Het is in deze periode dat voor het eerst ook de naam Kambuja opduikt om dit snelgroeiende rijk te beschrijven. De opvolgers van Jayavarman II bouwden Angkor uit tot hun imposante hoofdstad en creëerden er een enorm rijke beschaving die zijn weerga niet kende in Zuidoost-Azië. Het was dan ook beslist geen toeval dat in de laatste helft van de negentiende eeuw, toen Siam op zoek ging naar een historische identiteit, men teruggreep op deze unieke civilisatie.