De herrijzenis van Prasat Hin Khao Phanom Rung

Phanom Run. Vervallen tempelcomplex binnenzijde

Pasen ligt al achter de rug, maar ik wil vandaag vertellen over een andere verrijzenis, namelijk de restauratie van een van de meest imposante relieken van het Khmer-rijk in Thailand, zijnde Prasat Hin Khao Phanom Rung, het tempelcomplex dat tussen de 10^e en 13^e eeuw op een uitgedoofde vulkaan in mijn thuisprovincie Buriram werd gebouwd.

Ik heb in het verleden, vanuit mijn professionele expertise, een paar keer advies verstrekt aan de lokale autoriteiten met betrekking tot Khmer artefacten en tijdens research in de provinciale archieven stootte ik op een kleine vijfentwintig grote,  vergeelde foto’s die wellicht in de jaren twintig van de vorige eeuw van dit tempelcomplex werden gemaakt  Ik toon graag een kleine selectie van deze unieke opnames omdat ze meteen ook duidelijk illustreren hoeveel werk er tijdens de restauratie van dit complex werd verricht.

Na de desintegratie van het Khmer -rijk geraakte dit tempelcomplex – in tegenstelling tot vele andere Khmer bouwwerken niet geheel verlaten en viel het bijgevolg ook niet meteen compleet ten prooi aan de verwoestende kracht van de natuur. Ondanks het feit dat het een Boeddhistische tempel werd die werd gebruikt door de ‘locals’ die voornamelijk afstamden van Khmer en Kui, geraakte de tempel uiteindelijk – en bijna onvermijdelijk – toch in verval. Hetzelfde gold ook voor de kleinere maar erg fraaie Muang Tam-tempel aan de voet van Phanom Rung.

Men mag geruststellen dat beide tempels op het einde van de negentiende, begin twintigste eeuw, om het mooi uit te drukken, nog slechts een schaduw waren van wat ze ooit waren geweest. En dat is nog voorzichtig uitgedrukt. In de archieven in Buriram liggen een aantal luchtfoto’s die kort na de Eerste Wereldoorlog werden gemaakt en die weinig aan de fantasie overlaten. Phanom Rung ligt grotendeels in puin en is overwoekerd, een ordeloze verzameling blokken lateriet en zandsteen die wel door een zich vervelende reus met losse hand over een junglehelling lijken te zijn uitgestrooid… Terwijl van Muang Tam enkel nog de contouren van het grondplan een goede indruk geven van de schaal waarop deze tempel werd gebouwd. De vormeloze hopen stenen in het midden van dit kleinere tempelcomplex lieten al even weinig aan de verbeelding over. Je zou van minder triest worden.

Overwoekerd terras

Het zou echter niet lang meer duren voor deze ruïnes de aandacht trokken van niemand minder dan prins Damrong Ratchanuphap (1862-1943). Deze halfbroer van koning Chulalongkorn speelde niet alleen een sleutelrol in de hervorming en modernisering van het Siamese onderwijssysteem, de gezondheidszorg en de administratie maar was ook een ‘selfmade historicus’ die als ‘Vader van de Thaise Historiografie’ een enorme invloed heeft gehad op de ontwikkeling van een nationaal bewustzijn en de manier waarop de Siamees/Thaise geschiedenis werd en wordt verhaald. In zijn geschriften wist hij de pre-moderne historiserende verhalen en overleveringen, die in feite een eclectische maar historisch weinig accurate mix van seculiere en religieuze verhalen en mythes was, te vervangen door empirische geschiedschrijving. Geschiedschrijving, die op haar beurt instrumentaal was bij het legitimeren van de modernisering van de Chakri-dynastie in die periode en later een van de hoekstenen zou worden van de Thaise nationalistische ideologie én het nauwelijks definieerbare ‘Thainess’-gevoel dat tot op de dag van vandaag in bepaalde geledingen van de Thaise maatschappij opgeld maakt.

Damrong die al decennia op zoek was naar alles wat de Siamees/Thaise identiteit kon onderbouwen had bijzondere aandacht voor het erfgoed en probeerde dan ook de Siamees-Thaise cultuurgeschiedenis nog meer ‘grandeur’ te geven door zijn verwoede pogingen om het Khmer-tijdperk te integreren in zijn grotere Siamees-Thaise historische narratief. Hij bezocht Phanom Rung tweemaal, in 1921 en 1929 tijdens reizen door Isaan, waarbij hij, vergezeld door een paar archeologen en kunsthistorici, vooral de relicten van het Khmer-rijk in kaart probeerde te brengen. Het was absoluut geen toeval dat deze reizen precies in die periode plaatsvonden. Het was immers ook de periode waarin vooral de Fransen aan de oostgrens van Siam, bij Angkor met grootschalige archeologische projecten precies hetzelfde probeerden te doen en Damrong wilde in deze niet achterblijven. Hij wou met zijn eigen expedities bewijzen dat Siam, net als alle andere geciviliseerde naties, op een wetenschappelijk verantwoorde manier met haar erfgoed kon omgaan.

Phanom Rung. DeProcessieweg jaren 20

De historicus Byrne beschreef in 2009 Damrongs’ archeologische expedities als ‘means of collecting local source material to build national history’ en hij had het daarmee, volgens mijn bescheiden mening, helemaal bij het rechte einde. Damrong besefte als weinig anderen dat erfgoed en monumenten een kapitale rol konden spelen in het stimuleren van het collectieve geheugen van de stilaan vaste vorm aannemende Siamese natie. Hij beschouwde Phanom Rung als een unieke site, de tot steen geworden biografie van de natie. Daarom gaf Damrong niet alleen als eerste de aanzet tot het conserveren en – op latere termijn – restaureren van deze site maar bepleitte hij ook de opwaardering van Prasat Hin Khao Phanom Rung van een lokaal schrijn tot een nationaal monument. Er zat natuurlijk ook een -verborgen- geopolitiek kantje aan het opwaarderen van dit tempelcomplex want Damrong probeerde meteen ook aan te tonen dat het -natuurlijk vooral door de Cambodjanen geclaimde- roemrijke Khmer-verleden net zo goed onlosmakelijk deel uitmaakte van de Siamese geschiedenis….  De teams van archeologen die hem naar Isaan hadden vergezeld brachten niet alleen de site in kaart en deden een aantal opgravingen maar namen ook een hele reeks foto’s om zo het verval te documenteren. De meeste foto’s die ik in Buriram aantrof waren dan ook afkomstig van deze expedities. Wellicht dienden ze ook om de eisen van Daomrong tot conservering en restauratie kracht bij te zetten.

Phanom-Rung-processieweg

Toch had het nog heel wat voeten in aarde voor dit ook daadwerkelijk gebeurde. In 1935, zes jaar na Damrongs’ laatste bezoek aan de site werd het tempelcomplex door een besluit dat in de Governement Gazette werd gepubliceerd, beschermd als een nationaal monument. Het zou echter nog bijna dertig jaar duren vooraleer ernstig werk werd gemaakt van de restauratie en integratie in het geplande Historical Park. Na de nodige voorbereidende onderzoeken en werkzaamheden in de jaren zestig waarbij de Thaise overheid kon rekenen op de expertise van B.P. Groslier en P. Pichard, twee Franse UNESCO-experts, begon de eigenlijke restoratie in 1971. In dezelfde periode werd overigens ook Phimai aangepakt. Ik kan er, als gewezen erfgoedwerker, alleen maar dankbaar voor zijn dat er in Phanom Rung, in tegenstelling tot Phimai, werd gekozen voor een ‘zachte’ restauratie wat de authenticiteit alleen maar ten goede is gekomen.

De heropening van de site in 1988 ging gepaard met een ander evenement dat tot nationale proporties werd opgeblazen, namelijk de teruggave van de Phra Narai deksteen die in het begin van de jaren zestig uit de tempel was ontvreemd en later op mysterieuze wijze in het Art Institute in Chicago was opgedoken. De Thaise publieke opinie eiste een teruggave en zelfs de in Isaan immens populaire rockband Carabao werd ingeschakeld om dit kostbare stukje erfgoed te recupereren. Deze campagne mag gerust worden gezien als een keerpunt. Grote delen van de Thaise bevolking waren zich bewust geworden van het belang van Phanom Rung én van de bijzondere plaats die de erfenis van de Khmer-cultuur in het nationale geheugen intussen had ingenomen. Of de conservering en restauratie van dit unieke tempelcomplex op een compleet verantwoorde manier is geschied laat ik in het midden. Ik weet echter wel dat de vergeelde foto’s die ik in Buriram vond getuigen over de merkwaardige heropstanding van Prasat Hin Khao Phanom Run. De schamele ruïne die ondanks alles toch maar weer majestueus uit de puinen herrees…