De bewogen historie van de VOC-buitenpost bij Phuket

Cristi Popescu / Shutterstock.com

Phuket, het grootste Thaise eiland, oefent zonder twijfel een grote aantrekkingskracht uit op Nederlanders. Dat is niet alleen vandaag zo, maar dat was ook het geval in de zeventiende eeuw. 

De factorij van de Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) in Ayutthaya had namelijk een buitenpost bij Phuket maar daar is nauwelijks informatie over bewaard gebleven. Naar alle waarschijnlijkheid ging het om de handelspost in Ligoor, het huidige Nakhon Si Thammarat. Volgens sommige van de schaarse documenten die naar deze VOC-post verwijzen betrof het hier een ‘sterkte’ wat impliceert dat het op een of andere manier over een versterkte, verdedigbare plaats ging. Wellicht een pakhuis dat omwald was of omringd door een palissade, zoals dat oorspronkelijk ook bij het magazijn in Ayutthaya het geval was geweest.

Deze buitenpost van de VOC was vooral opgericht met het oog op het verhandelen van tin dat op Phuket werd ontgonnen. Omstreeks 1528 was men in de buurt van Thalang begonnen met een tinmijn. De Portugezen hielden zich een tijdlang met de exploitatie bezig maar de niet geheel vies van enig mercantilisme zijnde Hollanders pikten ook graag een graantje mee, wisten de Portugezen aan de kant te schuiven en verkregen in 1626 van koning Sontham het monopolie op de tinhandel. De VOC beschouwde haar prospectiegebied op Phuket zo’n beetje als privé-eigendom en op amper een paar jaar tijd verwierven de Hollanders de volledige controle over het westen en het zuiden van het eiland. In Hat Patong bouwden ze een fortje dat werd bemand door een garnizoen mariniers. In de baai van Patong waren permanent een paar VOC-oorlogsbodems afgemeerd die de schepen in de Phangnga-Baai en de Andaman-Zee dienden te onderscheppen.

Westers schip geblokkeerd en belegerd door Siamezen

En dat het de Hollanders menens was met het beschermen van hun monopolie werd bewezen in 1675. De Engelsman William Jersey, een handelaar in Fort St. George in het Indiase Madras had in het grootse geheim een schip naar Phuket gestuurd om er bij de Maleiers die er in de mijnen werkten tin op te halen. Om deze operatie geheim te houden voor de Hollanders werd de boot ’s nachts een kreek aan de zuidzijde van de baai van Patong binnengetrokken en bij het oude dorp Patong verborgen. Maar de VOC had onraad geroken en de volgende ochtend verscheen een kanonneerboot van de VOC in de baai en de Hollandse mariniers blokkeerden prompt de kreek. Toen ze beslag legden op het Engelse schip botsten ze op felle weerstand van de Britse bemanning en de Maleiers in het dorp die verklaarden onder de bescherming van de Radja van Jansalone te staan. De VOC’ers met hun superieure vuurkracht, repliceerden dat de rivier, baai en wegen onder hun jurisdictie stonden. In de daaropvolgende schermutseling ging een donderbus van een Hollandse marinier af en doodde twee Maleiers. De Maleiers sloegen op de vlucht en het VOC –schip voer de kreek in om de in beslag genomen waren op te pikken.  Tot verbijstering van de Hollanders doken er plots meer dan 200 gewapende Maleiers en Siamezen op. Een andere groep had achter de rug van het VOC-detachement enkele tientalen bomen geveld en de kreek vakkundig geblokkeerd. Er kon zelfs geen sloep meer door. Ondanks hun intimiderende wapengekletter moesten de Hollanders het onderspit delven. Hun sloepen werden gesloopt en de meeste mariniers werden genadeloos over de kling gejaagd.

Twee jaar na dato schreef Balthasar Bort, de VOC-gouverneur in Malakka zijn frustraties neer in een brief aan de Heren Zeventien, zijn broodheren in de Verenigde Provinciën: ‘Tot op de dag van vandaag is er geen wraak genomen, noch iemand gestraft voor de moorden en de opgelopen schade, noch werd enige genoegdoening geschonken. Dit heeft de lokale potentaten alleen maar aangemoedigd om ons met nog minder respect dan ooit te behandelen. Ze nemen de hele handel van ons over en geven deze in handen van vreemdelingen van overzee. ‘

Het was voor de VOC namelijk van langsom duidelijk geworden dat ze niet langer de enige speler op de markt waren. De Britten, maar zeker ook de Fransen, die in de gunst stonden van de wispelturige koning Narai van Ayutthaya, lieten een begerig oog op de tinmijnen op Phuket vallen. Amper een paar weken nadat deze brief in februari 1677 was verstuurd was het weer raak. Maleiers én Siamezen vielen opnieuw een VOC-blokkadeschip aan en staken dit, na het te hebben geplunderd, in brand.

Voor de Hollanders was de maat nu vol. Op de VOC- hoofdzetel in Batavia werden plannen gemaakt voor een grootschalige invasie en de militaire bezetting van Phuket. Toen de alsmaar sterker wordende geruchten over een nakende Hollandse invasie Ayutthaya bereikten, stuurde koning Narai het formele bevel naar Phuket dat elke haven op het eiland meteen twee oorlogssloepen moest bouwen, groot genoeg om elk tien kanonnen te voeren. Mochten ze een Hollands schip voor de kust opmerken, moest dit onverwijld worden aangevallen en er mocht geen kwartier worden gegeven… Lokale bewindvoerders die deze bevelen in de wind zouden slaan, moesten meteen worden terechtgesteld.

VOC Schip

Uiteindelijk ging de VOC overstag. De compagnie wilde haar relaties met Ayutthaya niet nodeloos schaden en bovendien had een vlugge rekensom hen duidelijk gemaakt dat ze niets te winnen hadden in de Phuket-crisis. De VOC had op dat ogenblik al 3.500 zeelui en 18.000 manschappen in het Verre Oosten, die hen handenvol geld kostten. Phuket zélf werd als ‘een arm, onderbevolkt eiland met een erg ongezond klimaat ‘beschouwd. De kosten om hier een fort te bouwen en een uitgebreid garnizoen te onderhouden wogen niet op tegen de lasten. Bovendien, en dit was wellicht het meest doorslaggevende argument om de activiteiten op Phuket af te bouwen, was er het simpele feit dat er te weinig winst te rapen viel in de tinhandel. Recent waren in China de tinprijzen gekelderd waardoor er amper nog een winst van 20 % kon gerealiseerd worden op het tin van Phuket. Ter vergelijking, de verkoop van Siamese hertenhuiden in Japan bracht een winstmarge van 180 % op en de verkoop van Sappanhout in China zelfs meer dan 300 %….

De VOC bleef pro forma nog een tijdlang bij Narai aandringen om de afgesloten verdragen met betrekking tot Phuket te respecteren maar Narai zelf maakte er zich van af door te poneren dat de wetteloze staat waarin het eiland zich bevond, een gevaar zou opleveren voor de Hollanders. En daar had hij natuurlijk wel een punt want Maleisische piraten maakten intussen de kusten rond het eiland onveilig. Bovendien speelde Narai dubbel spel door in het geheim in 1680 exploitatierechten op Phuket te geven aan de Fransen. Een feit dat te laat door de VOC werd ontdekt om er nog gepast op te kunnen reageren. Twee jaar later hielden de Hollanders Phuket helemaal voor bekeken toen Narai een Fransman tot gouverneur van Phuket benoemde…

Vandaag is er niets meer dat aan de VOC-aanwezigheid op Phuket herinnert. Alhoewel, in de Phuket Provincial Hall staan twee bronzen VOC-kanonnen. De herkomst ervan is onduidelijk. Mogelijk werden ze ooit in Ayutthaya aangekocht. Maar het is ook niet ondenkbaar dat ze werden gestolen uit het fortje bij Ban Patong. Of waren ze ooit buitgemaakt op een van de twee VOC-schepen die tijdens de Patong-crisis werd geplunderd…?