Buitenlandse elementen in de Siamese/Thaise architectuur – de Italianen (deel 1)

Joachim Grassi (foto: Wikimedia – Chainwit

Met de komst van de eerste Europeanen in de zestiende en zeventiende eeuw, duurde het niet lang voor er westerse elementen opdoken in de Siamese architectuur. De leidende klasse in Ayutthaya keek met verbazing en wellicht ook enige bewondering naar de vreemde bouwwerken die door deze buitenlanders aan de rand van de stad werden neergepoot en vooral het vakmanschap waarmee dit gebeurde.

Er waren niet alleen de drie katholieke kerken met de bijhorende Dominicanen,- Franciscaner- en Jezuïetenkloosters maar ook de handelsgebouwen waarvan het in Hollandse stijl gebouwde VOC-hoofdkwartier, met brede statietrap en siertorentje, zonder twijfel het meest opvallende was. Het duurde dan ook niet lang vooraleer de Siamese heersers gebruik maakten van de diensten van Portugese, Franse en Hollandse bouwmeesters, metselaars en steenhouwers. Ze hebben zelfs een tijdlang beroep gedaan op een paar Jezuïetenpaters die blijkbaar van alle markten thuis waren om hen bij te staan bij het vervullen van hun architecturale ambities. Zo is het reisbeschrijvingen geweten dat ze gecharmeerd waren door Hollandse topgevels en dat er vanuit Batavia metselaars naar Siam werden gestuurd om oer-Hollandse hals- en klokgevels te helpen bouwen. Helaas gingen al deze gebouwen verloren toen de Birmezen in 1767 de Siamese hoofdstad te vuur en te zwaard vernietigden.

In Lopburi is echter wel de ruïne te bezichtigen van de residentie die Constantine Phaulkon (1647-1688), de Griekse avonturier en intrigant die als Chao Phraya Wichayen een adviseur werd aan het hof van koning Narai, er liet optrekken. Oorspronkelijk gebouwd als verblijfplaats voor de Franse ambassadeur geeft dit gebouwencomplex met zijn hoge spitsgevels, neo-classistische deur- en raamomlijstingen en elegante halfronde bordessen een goede indruk van hoe deze Westers-Siamese gebouwen er indertijd moeten hebben uitgezien.

Ruïne van het huis van Chao Phraya Wichayen, de overblijfselen van de residentie van Constantijn Phaulkon in Lopburi (Amnat Phuthamrong / Shutterstock.com)

Westerse architectuur werd echter ‘booming business’ onder het bewind van koning Chulalongkorn die van 1868 tot 1910 de plak zwaaide over het koninkrijk. Deze vorst was bezeten van de idee dat Siam kost wat kost diende te moderniseren om zo weerwerk te kunnen bieden aan de aan alle zijden oprukkende westerse koloniale grootmachten. Een belangrijke component van zijn grootschalige hervormingspolitiek vormden zijn ambitieuze urbanistische plannen voor Bangkok. Om indruk te maken op westerse bezoekers en vooral westerse gezagsdragers en diplomaten liet hij openbare gebouwen en paleizen optrekken in een architectonische ‘mengstijl’ die Europese grandeur moest combineren met Aziatische elegantie. Hij geloofde rotsvast dat dit architectonische machtsvertoon, waarbij kwistig leentje buur werd gespeeld met elementen uit onder meer de renaissance en barok, Siam het nodige aanzien en respect zouden opleveren waardoor de westerse grootmachten Siam zouden gaan beschouwen als een potentiële bondgenoot in plaats van een doelwit voor hun koloniale expansiedrift.

De koning deed, voor het verwezenlijken van deze steile ambities, beroep op een aantal Europese architecten, waaronder aardig wat Italianen en vandaag wil ik graag even stilstaan bij de belangrijkste van deze mediterrane bouwmeesters. Dit was zonder twijfel Gioachino of Joachim Grassi (1837-1904). Alhoewel ik meteen het predicaat ‘Italiaans’ wat moet relativeren want Grassi was een kind van zijn tijd en ondanks zijn duidelijke Italiaanse roots geboren en getogen in de Oostenrijk-Hongaarse dubbelmonarchie, meer bepaald in Capodistria, het huidige Koper in Slovenië. Hij was met andere woorden Oostenrijker door historisch toeval, Italiaan in zijn hart en temperament en later werd hij Fransman door keuze. Over zijn jonge jaren is niet echt veel geweten, buiten dat hij uit het geslacht de Grassi, een familie met stevige Venetiaanse wortels kwam. Hoe hij in het Verre Oosten is beland is ook niet helemaal duidelijk maar in 1869 treffen we hem aan in Shanghai. Het volgende jaar zit hij echter in Bangkok waar hij vennoot wordt in de Franse houthandel Boneville. Het was geen best ogenblik om in dit vak te stappen. De houthandel stagneerde en de Britse houtvesters in Birma en Lanna vormden stevige concurrentie. Grassi had dit al snel in de gaten en hij begon zich al gauw te profileren als burgerlijk ingenieur en aannemer.

Bang Pa-In Royal Palace

Ik heb geen flauw idee hoe onze ondernemende Italiaan in contact is gekomen met Chulalongkorn maar mogelijk heeft dit te maken met een van zijn eerste echt grote bouwprojecten, namelijk het ontwerpen en bouwen in 1872 van de residentie van Chao Phraya Surawong Waiyawat, een telg van de Bunnag-familie, die in die dagen, na de koninklijke familie, wellicht de machtigste van het land was.  Het is in ieder geval zo dat nog in datzelfde jaar Grassi persoonlijk van de koning opdracht kreeg om de hoofdgebouwen – waaronder de troonzaal – van het Bang Pa-in Paleis te tekenen. Dit oude zomerpaleis op de oever van de Chao Praya, vlakbij Ayutthaya, was al decennialang in verval vooraleer koning Mongkut, Chulalongkorn’s vader, besloot om het complex op te waarderen en opnieuw actief te gaan benutten. Grassi was verantwoordelijk voor de meeste nieuwe gebouwen op deze site, zoals Warophat Phiman en Sabakran Rajaprayoon Residential Hall. Indrukwekkende bouwwerken, die duidelijk waren beïnvloed door de robuuste maar esthetisch verantwoorde renaissance villa’s die de Italiaanse bouwmeester Andrea Palladio (1508-1580) in Veneto had gebouwd. De koppeling van vormzuiverheid en functionaliteit die typisch was voor de palladiaanse villa’s werd het vaste stijlkenmerk van Grassi’s werk in Siam. Dit in tegenstelling tot sommige andere Italiaanse architecten die later in Siamese dienst gingen, die bewust westerse en Aziatische elementen lieten fusioneren.

Warophat Phiman

Grassi’s ontwerpen vielen duidelijk in de smaak en de opdrachten volgden elkaar in snel tempo op. In 1883 richtte hij samen met zijn broers Giacomo, een ingenieur en Antonio, een beeldhouwer, het bedrijf Grassi Brothers & Co. Op. Een vennootschap die werd geregistreerd op het Oostenrijks-Hongaarse consulaat. De volgende jaren ging het de broers voor de wind. Ze ontwierpen en bouwden werkelijk alles: van scholen (Sunandalay School & Assumption College), over een gevangenis (Old Bangkok Remand Prison), de klokkentoren van de Conception Church en het hoofdkantoor van de Hongkong en Shanghai Bank tot het monumentale neo-gotische grafmonument voor de Britse diplomaat en Chulalongkorns’ topadviseur Henry Alabaster. Sommige van hun ontwerpen onder meer van paleizen, bepalen tot op de dag vandaag het straatbeeld ion Bangkok, met als meest in het oog springende voorbeeld wellicht de monumentale kazerne die Joachim Grassi tussen het Grote Paleis en het Schrijn voor de Stadspilaar bouwde en die vandaag dienstdoet als ministerie van Defensie of het al even imposante oude Customs House in het Bang Rak-district naast de Chao Phraya.

Ministerie van Defensie (Panya7 / Shutterstock.com)

Voor het, in mijn ogen, meest bizarre bouwsel dat van Grassi’s tekentafel rolde moeten we terug naar Ayutthaya. Wat Niwet Thammaprawat is volgens mij de enige Boeddhistische tempel ter wereld die werd gebouwd als een échte gotische Europese kerk, inclusief kerktoren mét spits. Dit unieke bouwwerk dat volgens mij bij de meeste Farang totaal onbekend is, bevindt zich vlakbij het Bang Pa-in-paleis en is absoluut een bezoek waard omwille van de vreemde sensatie in één van de zestien Boeddhistische tempels te wandelen die jaarlijks koninklijke Kathina-offers krijgt, terwijl de felle kleurenbanen uit de neo-gotische glas-in-loodramen een op het eerste zicht christelijk hoogaltaar belichten dat bij nader toezien een Boeddhistisch schrijn blijkt te zijn. Idem dito voor de bijhorende preekstoel.

Wat Niwet Thammaprawat

Er is zelfs een Nederlandse link naar deze flamboyante Italiaan. In 1888 tekende hij de plannen voor het nieuwe gebouw voor de Concordia Club in Batavia. Deze, in 1836 opgerichte sociëteit voor Nederlandse leger- en marine-officieren, was dringend aan een nieuw multifunctioneel clubgebouw toe en men achtte na ampel beraad dat Joachim Grassi de meest geschikte man was om deze opdracht tot een goed einde te brengen. De nieuwe Concordia, inclusief restaurant, bar en bibliotheek, opende in 1890 aan het Waterlooplein de deuren.

In 1893 kwam er abrupt een einde aan Grassi’s avontuur. Het overigens nog steeds bestaande Grassi & Brothers werd verkocht aan hun gewezen zakenpartner Edward Boneville en Grassi verliet Siam om nooit nog terug te keren. De reden voor dit drastische besluit lag in de Franco-Siamese oorlog, een kort militair incident in de zomer van datzelfde jaar, waarin de Fransen met brutale kanonneerbootdiplomatie de Siamezen hadden gedwongen tot forse gebiedsafstand ten oosten van de Mekong. Een kaakslag, die Chulalongkorn niet licht zou vergeten. Frankrijk, het geadopteerde vaderland van Grassi, was om begrijpelijke redenen in doe dagen niet echt favoriet aan het Siamese hof en Grassi besloot wellicht eieren voor zijn geld te kiezen of gezichtsverlies te vermijden en terug te keren naar Europa. Het was wellicht een cynische speling van het lot dat het Chulachomklao Fort, dat een sleutelrol speelde tijdens deze Franco-Siamese Oorlog, in 1884 door Grassi was ontworpen en net voor deze mini- oorlog uitbrak, was opgeleverd.

Chulachomklao Fort

Wanneer hij Bangkok verliet, liet hij zijn drie zonen Félix Auguste (°1880), Eugène César (°1881) en Georges Raphaël (°1884) achter bij hun moeder die de merkwaardige naam Lucie Nho droeg. De Franse voornaam en Aziatische familienaam doen vermoeden dat zij wellicht een katholieke vrouw uit het toenmalige Indochina was maar er zijn jammer genoeg geen documenten bewaard gebleven die deze these onderbouwen. Wat we wél weten is dat Joachim Grassi in 1897 opnieuw trouwde, ditmaal met Amalia Margaritha Josepha Stölker (°1857), de zuster van een gewezen Oostenrijkse vennoot in Grassi & Brothers die zich in de firma had ingekocht nadat Antonio in 1887 in Firenze en Giacommo in 1890 in Bangkok waren overleden. Uit dit huwelijk zouden nog twee zonen, Ugo (°1897) en Oscar (°1900) geboren worden.

Het enige bouwwerk dat ik heb kunnen traceren dat Joachim Grassi na zijn terugkeer naliet is ook héél bijzonder. Het is het grafmonument voor zijn broer Antonio, die een laatste rustplaats kreeg in hun geboortestad Koper. Ter plekke staat het bekend als het Indische Graf, en wie zou de locals ongelijk geven want het is een soort van chedi die is opgebouwd uit een eclectische mix van Boeddhistische prang, Siamese daken, sema-grensstenen en wenende engelen. Joachim Grassi overleed zélf op 19 augustus 1904 in Trieste. Twee jaar voor zijn dood publiceerde hij nog een studie ‘Etude sur l’irrigation du Royaume de Siam’. Blijkbaar heeft hij het land waar hij 23 jaar woonde moeilijk kunnen loslaten…